Witamy na stronie Oficyny Wydawniczej
Volumen

Opis

Publikacja Władysława Konopczyńskiego została wydana w kraju po raz pierwszy w latach 1936⁠–⁠1938. Autor uważał ją za dzieło swojego życia.

Książka ujawnia rozmaitą sieć intryg politycznych, intencje obcych dworów i postępującą zależność Stanisława Augusta od Rosji. Prof. Rostworowski powiedział kiedyś, że największym błędem Poniatowskiego było to, że został królem Polski. Konopczyński zdaje się sugerować, że większym była niemożność porozumienia się króla z narodem. Gdyby Stanisław August i konfederacji walczyli razem, po tej samej stronie…

W polityce liczą się skutki, w historii fakty. W ostatnim roku bojów konfederackich nastąpił pierwszy rozbiór Polski, podpisany przez ostatniego króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

 

 

Spis treści

 

PRZEDMOWA DO OBECNEGO WYDANIA

 

PRZEDMOWA AUTORA

 

WSTĘP

 

KSIĘGA I

ROZDZIAŁ I

Problem niepodległości w dziejach Polski. Elekcje wolne i poniewolne. Zanik własnej woli zbiorowej. Od Skargi do Konarskiego. Rok 1733, Tajne konszachty republikantów, abnegacja Czartoryskich. Po konwokacji — Radom. Adam Krasiński w opozycji. Conseil permanent Radomian. Sejmiki pod flintami. Noc 13—14 października. Pierwsze plany powstańcze Krasińskiego. Józef Pułaski. Spisek we Lwowie i na Podolu. Apel do Ordy. Wielki tydzień w Barze. Modły i mowy. Związek wojskowy. Obowiązki sprzysiężonych. Różnice w aktach M. Krasińskiego i J. Pułaskiego. Pierwsze nakazy organizacyjne i wojskowe. Ku czemu szła konfederacja barska?

ROZDZIAŁ II

W Warszawie — zdziwienie i politowanie. Patience et courage! Ministerium zwleka. Rada Senatu. Kto był jej inicjatorem? Nacisk Repnina. Balsam i rózga. Pułaski wobec narodu, Rosjan i króla. Wojska królewskie na Rusi. Zamki magnatów. Opór Dzieduszyckiego. Pierwsze boje. Misja Mokronowskśego zwichnięta. Pierwsze owoce propagandy. Dramat Lublina. Joachim Potocki na czele swego rodu. Kto będzie rzeczywistą głową Baru? Zjazd w Winnicy. Petersburg o Barze. Zarządzenia Repnina. Wyprawa Kreczetnikowa. Starokonstantynów, Chmielnik, Ułanów. Roz-proszka podhajecka. Król w pętach Repnina — śle Branickiego pod Bar. Walka o Kijowszczyznę. Kapitulacja Berdyczowa. Co widział Francuz w obozie barzan? Co ujrzał w Barze Wybicki? Szturm Apraksina i Branickiego. Ucieczka barzan za Dniestr. „Bóg pobłogosławił”…

ROZDZIAŁ III

Żywioł i sztuka w propagandzie barskiej. Dywersja hajdamacka. Kto ją wywołał? Toporów. Związek Rydzyńskiego w Wielkopolsce. Nastroje w Krakowskiem. Wielopolscy, Wessel. Inicjatywa drobnych ludzi. Ksiądz Garlicki. Szukanie marszałka. Konfederacja krakowska. Udział mieszczan. Przejawy radykalizmu. Bronicki i Marcin Lubomirski. Apraksin i Prozorowski oblegają, szturmują. Roz­brojenie Krakowa, zesłanie jeńców. Początki konfederacji sieradzkiej i gostyńskiej. Litwa. Komisja radziwiłłowska. Zapowiedzi wybuchu. Wątpliwości przed sejmikami. Szymon Kossakowski za-przysięga powiaty. Ruchawka wiłkomierska, kowieńska. Łopacińscy i Billewicze. Kozicll w Oszmiań-skiem, Bęklewski w Brzeskiem. Niezdolność do oporu. Sejmiki udaremnione. Karol Radziwiłł wobec Rosji i Baru. Koniec maskarady i złudzeń. Walki pod Nieświeżem. Sromotna kapitulacja. Recesy. Stłumione iskry

ROZDZIAŁ IV

Obroty biskupa kamienieckiego. Z Wrocławia do Drezna. Stosunki sasko-polskie. Sasi nad Wisłą. Polacy nad Elbą. Królewiczowic. Maria Antonia. Rozrachunki po roku 1764. Apanaże po Radomiu. Essen. Krasiński nie przyjęty w Dreźnie. Ignacy Potocki również. Bezowocne zabiegi w Wiedniu. Znikąd pomocy — nawet z Rzymu. Rozpacz Krasińskiego. Rozmowy z Taulesem a koresondencja z Wodzickim. Przyjazd Wybickiego. Różne jego ekspedycje do dworów europejskich. Do Paryża! — Turcja wobec upadku Polski. Poselstwo Aleksandrowicza. Skargi poradomskie. Makowiecki i Jakub aga. Konsul Tott w Krymie. Obrezkow górą. Barskie missywy bez skutku. Program Bałty. Akcja Choiseula nad Bosforem. Flegmatyczny Vergennes. Ujemne skutki misji Taulesa. Dodatni wpływ hrabiego de Broglie. Obrezkow przyparty do muru, wysłany do Siedmiu Wież. Krasiński w Wersalu — otwiera oczy Choiseulowi

ROZDZIAŁ V

Polska a Francja. Zasady i cele Choiseula oraz dyplomacji sekretnej. Porta żąda detronizacji Poniatowskiego. Stanowisko Austrii. Kaunitz wobec powikłań wschodnich. Turcja ofiarowuje Śląsk, Francja koronę polską. Postawa Prus wobec reform, sprawy dysydenckiej i zamieszek w Polsce. Pokątne zyski. Uchodźcy konfederaci na Śląsku pruskim. Dyplomacja pani Skórzewskiej. Od­nowiony Testament Polityczny Fryderyka. Nikita Panin odbrązowiony. Jego suflerzy i rywale nad Newą. Repnin zachwiany — w ogniu krytyki. Ani srogość, ani łagodność nie pomaga. Jak wzbudzić miłość w Polakach? Partia rosyjska w rozsypce. Błagalna polityka króla. Prestiż Rosji a ruble. Branicki pacyfikator. Precz z popularnością! Czartoryscy czekają. Konferencje Repnina z wojewodą ruskim. Suaviter in modo. Projekt deklaracji pojednawczej. Król się prostuje. Warunki Czartoryskich po wybuchu wojny wschodniej. Wznowiona konferencja króla z ministrami. Branicki odstawiony. Lepiej bez Sejmu. Książęta badają deklarację. Non possumus. Załamanie się Repnina. Ku czemu szła skonfederowana Polska?

KSIĘGA II

ROZDZIAŁ VI

Powrót biskupa na Śląsk. Konfederaci dotrzymali, Francja zawiodła. Oferty drezdeńskie. Podoski i spółka. Fryderyk August obejmuje rządy. Program ministra Sackena. Sekret elektorowej wdowy. Jan Poniński w Dreźnie, potem w Cieszynie razem z Poncetem. Uchwały cieszyńskie. Przyszłość i teraźniejszość Teodora Wessla. Nowe sprzysiężenie. Wszystko dla Sasa! Uczestnicy spisku. Essen używa do roboty Kayserlinga. Dysydent Krasieński w Petersburgu. Memoriał prymasa. Stanisław August na lepszej drodze. Neutralność Zamościa i Kamieńca. Czartoryscy, Lubomirski, Zamoyski na straży królewskiego sumienia. Argumenty i groźby Repina. Odmawiają mu wszyscy. Katarzyna II odrzuca detronizację, uchyla rozbiór, poświęca Repnina. Poselstwo Wołkońskiego i jego cele

ROZDZIAŁ VII

Stan sil rosyjskich w Polsce. Gdzie ma być teatr wojny? Barzanie w Mołdawii. Potocki contra Pułaski. Rozbieżności organizacyjne i ideowe. Rozłam, Podczaszy regimentarzem generalnym. Hasło Pułaskich: do kraju! Poselstwo Porczyńskiego. Dekret dańkowiecki. Przymierze polsko-tatarskie.

O czym marzył na przełomie roku 1768⁠–⁠1769 Potocki, a o czym Pułascy? „Ostatni Tatar”

w Nowo-Serbii. Obrona Okopów. Duch publiczny w Wielkopolsce. Senatorowie, zwłaszcza Piotr

Sapieha i August Sułkowski. Partyzant Ulejski w Kaliskiem. Malczewski w Poznańskiem. Krótka

„wojna” Franciszka Sułkowskiego. Malczewski z regimentarza awansuje na marszałka. Jego

towarzysze broni. Promieniowanie ognia z Poznańskiego na wschód. Mazowsze. Wybicki u rezyden­

ta Gerarda. Namysły Czapskich. Ostrzeżenie z Poczdamu. Malczewski na Jasnej Górze. Drewicz

gromi Wielkopolan, Łęczycan, Mazurów

ROZDZIAŁ VIII

Opieszałość spiskowców cieszyńskich. Marcin Lubomirski ich wyprzedza. Początki grupy gabułtow-sko-muszyńskiej. Lasocki i Kossakowski w Dreźnie. Maria Antonia kieruje królewiczów do Paryża. Po Marsanie — Chateaufort. Okropna instrukcja, narwany emisariusz. Biskup pędzi Moskwę pod Kijów, zdobywa Warszawę. Katechizm konspiracji. Głosy z Litwy. Bęklewski. Jego relacje i zapowiedzi. Plan Krasińskiego dla Litwy. Żadnych pożyczek ani zaliczek. Wpływ Anny Jabłonowskiej i Jana Klemensa Branickiego na sprawy litewskie. Źródłem niemocy — Komisja radziwiłłowska. Petersburg żąda limity. „Błyska się i grzmi”. Biskup Massalski i ksiądz Baudeau — próbują przechytrzyć Repnina i Panina — działają wśród patriotów. Pułascy pamiętają o Litwie. Wyprawa ich na Lwów. Bierzyński dotrzymuje kroku. Za Bug! Krasiński i Potocki dyskredytują Pułaskich. Bierzyński godniejszy zaufania. Konfederacje wołyńska, brzeska, słonimska, grodzieńska itd. pod osłoną walczących wojsk. Kukiełki. Białystok. Manifest „pod Dowspudą”. Litwa żegna koroniarzy, a sama ucieka do Prus. Owoce wojny propagandowej. Malczewski znów na nogach.

Wielkopolska wolna. Izba Konsyliarska dobrze gospodaruje, słabo wojuje. Postępy organizacyjne Mazurów. Cicha „unia” pruska pod obuchem. Konfederaci pomorscy

ROZDZIAŁ IX

Samotność i obawy króla. Pomysły białostockie. Wołkoński zaczyna robotę od Czartoryskich. Bierny opór. Niedoszły manifest króla do narodu. Nad Newę czy Sekwanę? Klika choiseulowska. Chateaufort na Śląsku i w obozie barzan. Jego czarne relacje. Zadanie Gomolińskiego a wskazania Zamoyskiego. Jak reagował na nie Choiseul? Dogodzić Mustafie czy zlikwidować Polskę? Górne nadzieje Krasińskiego w Turkach. Aneksjonizm Mohammeda Emina. Przyjęcie Potockiego w Chan-Tepe. Konferencje. Wezyrowski krzyk i manifest. Regimentarz próbuje zatrzeć jego wrażenie. Udział Polaków w obronie Chocimia. Związki Generalności. Tytuły i wpływy Mostowskiego. Starcia z podskarbim i biskupem. Wessel i jego kreatury. Lasocki wysłany do Turcji. Koniec kariery księcia Marcina. Figiel Stanisława Trembeckiego. Mostowski zdystansowany

ROZDZIAŁ X

Krasiński czy Wessel? Ludzie o dwóch obliczach. Osobliwa propaganda Gomolińskiego w Paryżu. Duch Wessla. Postulat bezkrólewia. Pomysł księcia Stanów Skonfederowanych. Uzgodnienie kabały bielskiej z warszawską. Kandydaci do laski generalnej. Książę „Panie Kochanku” wygnańcem. Czy Andrzej Zamoyski chciał wejść do konfederacji? Mądra Zofia Lubomirska. Krasiński wobec króla i Czartoryskich. Czemu nie śpieszy z Generalnością? Wzrost organizacji. Szczyt nadziei we wrześniu.

ROZDZIAŁ XVII

Na froncie warszawskim. „Partia Patriotyczna” Wołkońskiego. Co wymyślili Podoski, Twardowski, Poniński? Ambasadorska zemsta czy kara? Rozgardiasz wśród „patriotów”. Zabiegi o Mniszcha i Potockich. Massalskj znów na widowni. Misja Ksawerego Branickiego do Petersburga. „Każdy powinien coś dostać”. Ostatnia próba Katarzyny II. Dymisja Wołkońskiego. Groźna przestroga. Załamanie się akcji drezdeńskiej. Dzierzbicki i Sarnacki. Hamujące słowo Marii Teresy. Następcy Choiseuła dotrzymują jego obietnic. Czy to wystarczy wobec obojętności Austrii? Głosy Dumourieza i Konarskiego. Oficerowie francuscy w służbie konfederacji. Plan ofensywy Dumourieza. Projek­towany legion. Rozszerzona Rada Wojskowa. Warcholska opozycja. Hasło „do kraju!” Projekt „substytuta”. Pierwsza obrona Lanckorony. Śmierć Sawy. Dokąd Zaremba „kroczy”? Narada w Białej. Optymizm Dumourieza. Warcholstwo podnosi głowę. Suworow i Drewicz w Krakowie. Obrona Tyńca. Fatalny dzień Lanckorony

ROZDZIAŁ XVIII

Nowy ambasador, jego kufry, zdolności i maski. Trudne zadanie. Granice ustępstw. Przykre początki. Sekwestr zniesiony. Cicha kapitulacja króla. Pierwsze sprawozdanie Salderna o Familii i „pat­riotach”. Branicki rusza na konfederatów. Dysydenci poniosą ofiary. Konferencja 28—29 czerwca. Saldem się zgrywa i szaleje. Gwałty nad prymasem, Howenem i innymi. Aktor, ale zarazem furiat. Dumouriez po Lanckoronie. Generalność uspokaja Francję. Odruchy i zarządzenia. Zaremba pod gradem zarzutów. Branicki w roli pacyfikatora. Niespodzianka pod Widawą. Zaremba znów bezczynny. Posunięcia dyplomatyczne w stronę Francji, Hiszpanii, Saksonii, Turcji. Poselstwo i zgon Czernego. Plany ministra d’Aiguillona. Dumouriez w niełasce odwołany — odjeżdża

ROZDZIAŁ XIX

Stan konfederacji na Litwie. Wycieczki partyzantów nad Narew i Niemen. Bałamuctwa optymatów. Emisariusz Puttkamer. Spiski. Pułkownik Kochowski pomaga Massalskiemu, pilnuje trybunału. Obywatel Kossakowski zapala Żmudź, Brasławszczyznę, Wiłkomierskie, rzuca postrach na rosyjskie pogranicze. Michał Ogiński w rozterce nad przepaścią śle Chomińskiego do Duranda (1770) — następnie do Francji i otwiera duszę przed Ludwikiem XV. Narady z J. Klemensem Branickim. Zachęta francuska. Koncentracja wojsk. Dialog listowny między królem i hetmanem. Prowokacja Salderna. Marsz Szyca ku Litwie. Massalski się decyduje. Kossakowski rozwija prawdziwą partyzantkę. Jego radykalizm. Zbrojenia Ogińskiego. Czy za wiedzą księcia kanclerza? Ruchy zapobiegawcze Rosjan. Represje. Hetman osaczony w Telechanach. Znosi Albiczewa pod Bez-dzieżem. Wrażenie i ocena jego kroków w Warszawie, za granicą, w Preszowie. Nadzieje i zapowiedzi Paca. Misja kawalera de Murinais. Przemoc się skupia. Zamiary hetmana. Klęska stołowicka. Dalekie obroty Kossakowskiego. Puttkamer w Miriszczyżnie. Ruchawka w Orszańskiem. Upadek powstania. Za Niemen hen precz!…

ROZDZIAŁ XX

Branicki atakuje. Alarm w Białej. Tyniec nie zdobyty. Złe wieści zza Dunaju. Zachłanność Joachima Potockiego. Spuścizna po Czernym. Kłótnia z Michałem Krasińskim. Rozłam. Manifesty. Przewaga podczaszego. Krasiński zawiesza go w urzędowaniu. Potocki wygrywa w Cieszynie. Dalsza walka z „absolutnością.” Potockiego. Wszystkiemu winna Warszawa — działalność Mostowskiego. Jego kndydatem do tronu polskiego Fryderyk heski. Oferty Bolla. Narady landgrafa z Oeynhausenem i Asseburgiem. Po księdzu Konopce — Giedroyć. Co radzi Fryderyk Wielki? Chmury nad głowa Poniatowskiego. Chmury nad Generalnością. Dywersja na Warszawę ma ratować Generalność i Litwę. Pułaski pod Radomiem, a gdzie Zaremba? Źródło zamachu na króla. Rola Strawińskiego. Noc listopadowa. Zamach. Galopada. Scena na Marymoncie. Tryumfalny powrót na zamek. Pól Warszawy uszczęśliwione

KSIĘGA V

ROZDZIAŁ XXI

Co sądzi o królobójcach król, a co dyplomaci? Śledztwo. Poszlaki i dowody. Potępienie zamachu z ambon. Poniatowski pisze do Niej. Odpisy monarchów, Kolej na Austrię. Jej zbrojna postawa wobec Rosji. Kaunitz aktywista. Poselstwa Van Swietena i Lobkowitza. Maria Teresa zaczyna płakać. Śliskie rozmowy Van Swietena. Thugut w Konstantynopolu. Traktat 6 lipca 1771 r. ma być tajemnicą dla Francji —jednak ujawniony. Preszów patrzy na Wiedeń. Kanały wpływów Stanisława Augusta. Macki pruskie i rosyjskie. Cesarzowa-królowa odsłania swą niemoc. Rosyjskie zaproszenie do Krakowa. Kaunitz też się demaskuje. List Andrzeja Poniatowskiego o austriackim planie pacyfikacji. Nadzieje króla. Nowe instrukcje dla Salderna. „Biedny ambasador” — pesymista. Jego katowska rola. Król chce rekonfederacji. Piekielne listy i przemówienia. Wysiłki regalistów. Odpowiedź Marii Teresy. Pac pod presją Kaunitza koryguje akt bezkrólewia. Walka o Senatus Consilium. Terror Salderna. Pojedzie Ogiński, nie Chreptowicz. Wiedeń radzi. Pomysły Massina a wnioski Kaunitza. Austriacka uczciwość a la prussienne

ROZDZIAŁ XXII

Viomenil i jego prace. Zaopatrzenie fortec. D’Aiguillon chętny, lecz znów zniechęcony. Jak przetrwać zimę? Skąd wziąć środki pieniężne? Skąd pożyczyć? Koniecznie odzyskać Kraków i podtrzymać ogień na Litwie. Miłe złudzenia a straszna rzeczywistość. Bibikow z królem zabezpieczają Warszawę. A. M. Sapieha pilnuje spokoju na Litwie. Początek zaborczej okupacji rosyjskiej. Kordon pruski w Wielkopolsce. Belling w Poznaniu. Skargi Stanisława Augusta na Prusaków. Fryderyk wznawia fałszerstwo pieniędzy. Niedola Wielkopolski. Konsyliarze przeciw Zarembie. Regimentarz wobec Generalności. Intrygi. Podszepty Sulkowskich. Zaremba marszałkiem wielkopolskim. Inne kłopoty personalne Generalności. Spory o skarb, o komendę koronną i litewską. Aspiracje Ogińskiego i Józefa Sapiehy. Interwencja Kossakowskiego. Rozrywki towarzyskie. W Dreźnie, Wiedniu, Rzymie coraz gorzej. Landgraf łudzi siebie i innych; d’Aiguillon nawet Ogińskiego łudzić nie chce. Byle podtrzymać protest Polaków

ROZDZIAŁ1 XXIII

Podkopy pod Wawel. W noc gromniczną. Straszna chwila. Wawel zdobyty. Posiłki Galiberta. Dobrze zasłużeni. Generalność tańczy. Początek oblężenia Wawelu. Plan jego układa Branicki. Choisy w pułapce. Udręki krakowian. Szturm 29 lutego odparty. Nad czym radzą przedstawiciele narodu? Wędrówka barzan przez Węgry. Ugoda szefów w Tulczyku. Podczaszy łaknie władzy. Ruchy Pułaskiego i Kossakowskiego. Odsiecz litewska pod Tyńcem i Piekarami. Uplanowana odsiecz trzech wodzów. Łupiestwa Prusaków. Ofiarny opór Mazowieckiego. Zamiast Bellinga — Anhalt. Bitwa Zaremby z Łopuchinem pod Piotrkowem. Rezygnacja. Czas się godzić z Warszawą. Ambasada ks. Rohana w Wiedniu. Plany ugodowe Adama Krasińskiego i księdza Baudeau. Wielhorski oburzony. Wybicki przy Rohanie. Pogląd Viomenila. Zadanie i pełnomocnictwa Andrzeja Ogińskiego. Generalność spuszcza z tonu. Na Wawelu głód i bomby — to „słońce na niebie”… Branickich. Piorun

ROZDZIAŁ XXIV

Pac i towarzysze wysłani do Wiednia. Upadek Wawelu. Trwogi w Cieszynie. Ponure światło z Wiednia. Pac rozmawia z Kaunitzem. Co mówią w Wiedniu? Koniec powstania. Zaremba składa broń. Ostatnie walki na Podgórzu. Wkroczenie Austriaków. Los Lanckorony i Tyńca. Zgrzyty między okupantami. Targi o Lwów. Resztka konfederatów na Jasnej Górze. Pułaski znikł. Układy z Warszawą o kapitulację. Branicki wprowadza do klasztoru Golicyna. Rozjazd Generalności na emigrację. Likwidacja długów. Z Wiednia do Braunau. Kto wytrwa? Poglądy biskupa kamieniec-kiego. Rachuby Wessla. Ad limina Stanislai. Sesja w Braunau. Protestacja. Utworzenie komitetu ścisłego. Perspektywy europejskie i tureckie. Misja Kaleńskiego. Rozejmy na Bałkanach. Życzliwość Francji. Chłód drezdeński, ciepło monachijskie. Okólnik Paca. Stanisław Agust i Familia wobec rozbioru. Zabiegi Wielhorskiego. Chude zasiłki przyznane. Kwestia ugody na zjeździe w Landshut. Stanisław — Abdolonim? Stackelberg w Warszawie. Adam Krasiński jeńcem. Branicki jedzie do Paryża. Uchwały „łańcuckie”. Francja umywa ręce.

ROZDZIAŁ XXV

Odpowiedź Wielhorskiego ksiąciu d’Aiguillon. Wychodźcy w Bawarii i Gdańsku. Manifest augsburski. Diaspora. Grono szwajcarskie. Hart, żal i zaciekłość. Scena warszawska. Ukłony z Preszowa i Cieszyna. Powrót Sołtyka. Krasiński z dala od Sejmu. Reytan i towarzysze. Sąd na królobójców. Termim amnestii dla barzan. „Strawne” francuskie dla tychże. Recesy Wielhorskiego i Ogińskicgo nic przyjęte. Jak się ratować przed ruiną. Nowe nadzieje w Turcji. Puttkamer u wezyra. Marzenia’Paca. Rzeczywiste oblicze świata. Inicjatywa Kossakowskiego. Udział w niej Radziwiłła i Pułaskiego. Na paryskim bruku. Manifest lindawski. Księżna Tarakanow. Z Wenecji do Raguzy — i za Bałkany. Katastrofa Pułaskiego. Pokój w Kuczuk Kainardżi. Jak potraktowano w nim sprawy polskie. Śmierć Ludwika XV. Vergennes wycofuje się ze spraw polskich. Plan Chomińskiego — „do niczego”. Szefowie w Avignonie. Emigracja topnieje. Kto kiedy wrócił do Polski? Losy zesłańców. Samarin a Cziczerin. W rekruty. Ukaz 21 września 1773 r. „Bunt” w Tobolsku. Koniec gehenny. Skon Pułaskiego i Paca

SYNTEZA

ROZDZIAŁ XXVI. SPOŁECZEŃSTWO

Czynniki społeczne w konfederacji barskiej. Żywioł nieszlachecki wśród jeńców. Postawa kleru. Dyrektywy rzymskie. Biskupi. Zakony. Ksiądz Marek, krucyfer Garlicki. Inni księża konfederaci. Kto ile ucierpiał dla ojczyzny? Generalność i wodzowie przeciw księżom obojętnym. Możnowładz­two rozdwojone. Dominująca rola średniej szlachty, zwłaszcza młodzieży. Nierówny udział dzielnic. Mieszczaństwo sympatyzuje z królem, ponosi ofiary, nie ma wpływu. Warszawa wciąż na rozstaju. Kraków, Lwów i inne miasta. Szlachecka nieufność wobec chłopów. Projekt konfederacji chłopskiej. Sprawa włościańska na Sejmie delegacyjnym. Powstańcze i buntownicze zapędy chłopów. Bunt szawelski. Nadzieją barzan Górale i Kurpie. Słabe uniwersały Generalności. Bezskuteczna rada Dumourieza. Stanowisko Żydów. Faktorstwo a szpiegostwo. Jak ich traktowali Rosjanie i kon­federaci

ROZDZIAŁ XXVII. PRAWO

Legalizm buntowników. Formy sztywne czy elastyczne? Generalność — przedstawicielką narodu. Podstawa władzy — w województwach. Akt założenia związku lokalnego: wolny, przymusowy czy

ograniczony? Akcesy i salwy. Koniec związku. Recesy. Zasadnicza wszechwładza Generalności. Granice władzy marszałka generalnego. Trudne narodziny Generalności. „Ogniwo”, płuralitas. Trzy akty fundacyjne. Ustalenie składu Generalności. Stanowisko prawne Senatu. Związki wojskowe zakazane. Inne partykularne — również. Regulamin wewnętrzny Rady. Jak powściągnięto „wolne nie pozwalam”. Sancita, uniwersały, ordynanse. Rugi marszałkowsko-konsyliarskie w województwie krakowskim, sandomierskim, w Wielkopolsce, Sieradzkiem, Brześciańskiem, ziemiach gostyńskiej i czerskiej, na Żmudzi, w Łęczyckiem. Ustawodawstwo Generalności, zwłaszcza skarbowe. Co począć z wakansami? Władza nad wojskiem i dyplomacją. Sądownictwo polityczne, kryminalne, dyscyp­linarne. Stosunek do sądów grodzkich i ziemskich. Organy wykonawcze. Marszałek, sekretarz, regimentarz generalny. Komisje, rady wojenne czy wojskowe. Sekret w Generalności. Stosunek konfederacji miejscowej do generalnej. Marszałek ziemski w gronie konsyliarzy. Regimentarz, inni dostojnicy. Autonomia województw. Lauda. Odrębność i samodzielność Wielkopolski. Izba Konsyliarska. Samowolny akt 7 grudnia 1771 r. Wieluńszczyzna też pragnie samodzielności. Ustrój konfederacki jako dyktatura ideowego obozu

ROZDZIAŁ XXVIII. SKARB I WOJSKO

Stan skarbowości Rzptej w chwili wybuchu barskiego. Pierwsze rachuby i nadzieje. Stary a nowy „skarb”. Rozbieżne uchwały 1768—1769 r. Wydajność źródeł skarbowych koronnych. Ile z nich wydobyli konfederaci? Lokalne nowe podatki. Wyprawy. Lonung — raczej zbyt niski. Zbytnia hojność Wielkopolan. Jak zorganizować skarbowość konfederacką? Kasjer Lipski. Podymne zamiast wszystkich świadczeń. Zamysły Generalności. Dwie kasy. Komisja Skarbowa w Preszowie przezwana Radą Ekonomiczną; osobna Komisja do ceł prowincji wieluńskiej. Późniejsze zmiany. Kasa wojskowa w Białej. Łączniki. Władze lokalne. Administracja ceł. Kontrybucje. Samowola w tej dziedzinie. Dochód z soli. Zestawienia i preliminarze dochodów — niepewne. Ofiarność prywatna. Kredyt. Rozchód na wojsko, dyplomację, sustentacje. Zasiłki saskie, tureckie, francuskie. Ogólny wysiłek finansowy. Niedomogi organizacji wojskowej. Żołnierz konfederacki. Piechota, artyleria. Korpus oficerski. Zaopatrzenie. Wyszkolenie. Karność. Kierownictwo ■— kolegialne a jednostkowe. Wątła strategia i taktyka

ROZDZIAŁ XXIX. PUBLICYSTYKA

Nie drukowana — choć obfita. Komu służą gazety i gazeciarze? Parę słów o poezji barskiej. Pamflety, ich typ, rozpowszechnienie, pochodzenie. Żałosne Psalmy wolności polskiej, ich echo na tamtym świecie. Glosy w sprawie dysydenckiej. Tadeusz Dzieduszycki w polemice z barzanami. Krytyka celu i postępków konfederacji. Potępienie króla. Co obu stronom nakazuje patriotyzm? Coraz ostrzejsze „katylinarie”, kładzione w usta nawet „kadetom” i „konwiktorom”. Po pauzie przypływ haseł detronizacyjnych. Natchnienie z Drezna. Projekt deklaracji królewskiej. Odpowiedzi „narodowe” i „obywatelskie”. Oszczerstwa o porwaniu senatorów, o hajdamakach etc. Przestroga z Warszawy: „budujmy” chiński mur między nami i Moskwą. Brak murów od Zachodu. Dyskusja nad Radą Senatu 1769 r. „Spektator” a Tomasz Dłuski. Zgrzyty: Essen, Poniński. Szczucie na Familię. Respice finem. Żadnych gwarancji! Atak na możnowładztwo. Porachunki osobiste. Współczesny głos krytyczny o tej publicystyce — sam poddany krytyce. Obrona Czarotryskich: Zdanie sprawiedliwego polityka. Dalszy spór o detronizację. Lipski a Jezierski. O konfederację cywilną. Wyziewy z saskiej kuchni. Nawet Weymarn pisze. Echa Jasnej Góry i sekwestru. Wszyscy przeciw Rosji. Bohusz, Wielhorski? Essen jako Wielkopolanin. Prawda o elekcjach i detronizacjach. Król się broni —- aż we Frankfurcie. Ataki na jego „Diariusz”. Suum cuiąue. Konaski wskazuje Boskiej Opatrzności dowód oczywisty. Rejlexions sur la situation des ąffaires. Późniejsze „Dialogi i Rozmowy”. Morał ustrojowy: niech rządzi król z narodem

ROZDZIAŁ XXX. TAJEMNE CELE — I JAWNE SKUTKI

Ludzie z krętą przeszłością. Kuchmistrz i biskup. Ich zakłamanie czy nieszczerość. Geneza Manifestu Rzplitej skonfederowanej. Czas zrzucić maskę. Memoriał programowy Paca. Co wyczytał Choiseul w memorandum Wielhorskiego? Obrona Polski a samoobrona’ partii. Krętactwa, bałam uctwa… Warunkowy rozum i patriotyzm tajnych menerów. Kto do nich należał? — Rady księdza Mably’ego. Pierwotny ich tekst. Wszechstronny system: król, Senat, sejmiki, finanse, polityka zagraniczna. Późniejsze wskazania bardziej radykalne, dotyczące kleru, mieszczan i chłopów. Wielhorski apeluje do Rousseau. Kwestia daty. Wyrozumiałość genewskiego filozofa dla konfederatów. Jego egalitaryzm umoderowany. Inne odstępstwa od czystej doktryny Umowy społecznej. Veto. Konfederacje. Nieprzydatność rad Rousseau na ówczesny moment. Myśli o wychowaniu narodowym. Kto dyskutował z Mablym? Zamknięte kółeczko. Trzeci doradca barzan, Mercier de la Riviere. Metamorfoza absolutysty w zetknięciu z Polakami. Dalsze losy trzech traktatów. Jaki użytek zrobił z nich Wielhorski? Książka o przywróceniu dawnego rządu. Wskazania ustrojowo-społeczne A. Krasińskiego. Uczciwość jego myśli — na tle perfidii i perwersji towarzyszy. Duch loży. Straszne skutki zakłamania. „Barszczyzna” pogrążona w niepamięci. Grabarze Polski — czy wskrzesiciele?

 

WYKAZ SKRÓTÓW

 

INDEKS NAZWISK

 

SPIS RZECZY